سنگ های ساختمانی در بناهای تاریخی ایران

سنگ های ساختمانی دربنای تاریخی (تخت جمشید)

در ساختمان تخت جمشید دو نوع سنگ بکار رفته است. سنگهای آهکی با رنگ روشن از همان کوه مهر (کوه رحمت در شیراز) استخراج می گردیده است. سنگهای کبود رنگ را از معادن سیوند در نزدیکی شهرک سیوند و معدن مجدآباد مجاور روستای مجدآباد ۲۵ کیلومتری جنوب تخت جمشید تهیه کرده و به محل مصرف می بردند. این سنگها اغلب به صورت بلوکهای بزرگی که وزن آنها گاهی از ۳۰ تا ۴۰ تن نیز بیشتر بوده است به محل مصرف حمل نموده و به شکلهای زیبائی تراشیده می شدند. وزن یکی از سر ستونها به ۱۷ تن می رسد.

بنای تخت جمشید

بطور کلی روش کار در استخراج بلوکهای سنگی چنین بوده است. در یک یا چند سمت بلوک با اندازه خواسته شده یک یا چند شیار به پهنای ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر حفر و بلوک را به این ترتیب از اطراف آزاد می کردند.وسپس در سطح زیرین آن سوراخهایی حفر و در آنها گوه های چوبی فرو می نمودند، روی این چوبها آب می ریختند، چوب ها در نتیجه نفوذ آب آماس کرده و بلوک را از جا می کندند.
در کانهای یاد شده، بلوکهای کنده شده و آماده حمل و همچنین عملیات نیمه کاره استخراج سنگها را به خوبی می توان دید.

پاسارگاد و آرامگاه کوروش:

سنگ هایی که در ساختمان های پاسارگاد و نیز تخت جمشید به کار رفته، چند گونه است، یکی سنگ آهکی سپید رنگی که به مرمر می نماید، دیگری سنگی کبود که در سختی به خارا می ماند و در جاهایی هم سنگ سیاه مرمرین که بسیار شکننده است. این سنگ سیاه پس از گذشت ۲۵ سده چنان پخته و پیر شده اسـت که امروز به آسانی خـرد و آردی می شود؛ اما دو نوع سنـگ دیگر، بسیار بادوامند و هم چنان پابرجا مانده اند. سنـگ های سپیـد مرمـرین را از کوه سیـوند و سنـگ های سیـاه را از کوه تنـگ سیـاه و کوه تنـگ بـلاغی می آوردند.

سیرتکاملی تکنولوژی فرآوری سنگ در ایران

در ایران با وجود برخورداری از تمدن و قدمت چند هزارساله تاریخی و بناهای سنگی بسیار قدیمی، صنعت سنگ بری از سابقه چندان طولانی برخوردار نیست. اولین دستگاه برش سنگ که یک نوع اره با تیغه های آهنی بود و با پودر سیلیس کار می کرد در حدود سال ۱۳۰۷ هجری شمسی هم زمان با شروع عملیات ساختمانی کاخ مرمر ساخته شد که به اره گلی معروف و در منطقه نازی آباد تهران نصب شد. در این دستگاه از فشار وزنه هایی که به دستگاه آویزان می شد، برای برش استفاده می شد.دومین کارخانه از همین نوع، مدت کوتاهی پس از آن در مشهد راه اندازی شد.در حدود سال ۱۳۱۲ فردی به نام گلداشمیت یک دستگاه اره در محل احداث ساختمان بانک ملی شعبه بازار نصب کرد و همچنین شرکت اشکودا برای تامین سنگ مورد نیازساختمان دادگستری اره مشابهی رانصب وراه اندازی کرد که دستگاه های مذکور پس از پایان عملیات ساختمانی برچیده شدند.
اولین کارخانه سنگ بری در ایران در سال ۱۳۱۷ توسط آستان قدس رضوی در مشهد دایر شد. این سنگ بری ساخت کشور آلمان بود و توسط کارشناسان آلمانی در ایران نصب و در سال ۱۳۱۸ راه اندازی شد. این کارخانه به منظور تهیه سنگ های پلاک روی مرقد مطهر امام رضا (ع) تاسیس شده بود که پس از راه اندازی و تولید سنگ، از محصولات این کارخانه در ساخت بانک مرکزی تهران، بانک سپه شعبه مرکزی تهران، ساختمان وزارت صنایع و معادن، کاخ مرمر و چند کاخ دیگر استفاده شد.
کارخانه سنگ بری مذکور شامل یک دستگاه سنگ بری به نام اره گلی و یک دستگاه فرز الماسه برای قواره کردن سنگ و دو دستگاه ساب ساخت کشور آلمان بوده است. در سال ۱۳۲۸ یک دستگاه فرز ایرانی و در سال ۱۳۳۲ یک دستگاه ساب ایرانی نیز در این کارخانه نصب و راه اندازی شد.
دستگاه اره گلی دارای ۴۰ تیغه فولادی می باشد که تیغه ها به فاصله ۳ تا ۵ سانتی متر از هم قرار داشته و قابل تنظیم از نظر فاصله می باشند. تیغه های مذکور به وسیله یک بازو که توسط لنگر حرکت می کند، در جهت افقی عقب و جلو رفته و کل ۴۰ تیغه که در یک سطح و در داخل یک چارچوب قراردارند در جهت قائم هم بالا و پایین می روند. لنگر توسط چرخ ها و تسمه که با یک الکتروموتور ارتباط دارند با کمک نیروی برق به حرکت در می آید.در قسمت بالای تیغه ها دوش آب تعبیه شده است که مرتباً آب روی تیغه ها و سنگ در حال برش ریخته می شود. برای برش سنگ به صورت پلاک از بلورهای ریز گرونا (به تعبیر محلی شن یاقوتی) که توسط کارگر با دست روی سنگ مورد نظر پاشیده و با قرار گرفتن تیغه های فولادی بر روی بلورهای مذکور به حرکت در آمده که با فشار وارده سنگ کربناته را برش داده می شود. در ابتدای کار، برای ثابت کردن سنگ مورد نظر، درزیر تیغه های سنگ بری، قواره سنگ را به وسیله گچ بر روی زمین ثابت می کردند.
در سال ۱۳۲۰ گلداشمیت و شریک ایرانی وی در منطقه جوادیه تهران نزدیک پل راه آهن اره جدیدی را راه اندازی کردند. هم زمان، کارخانه نازی آباد اره خانه خود را تا یازده دستگاه توسعه داد که سنگ های حرم حضرت امیرالمومنین (ع) در نجف اشرف، حرم حضرت امام حسین (ع) در کربلا و مسجد ارگ تهران از جمله تولیدات کارخانه مذکور بودند. در سال ۱۳۲۷ یک واحد دیگر در محدوده میدان ۱۷ شهریور (ژاله سابق) راه اندازی شد.
به غیر از مشکلات مراحل تولید، در قسمت های خدماتی مسایل جانبی وجود داشت که عملیات را دشوارتر می ساخت. از آن جمله تخلیه سنگ از کامیون بود که در محوطه کارخانه، با استفاده از غلطک و دیلم انجام می گرفت و سنگ به پایین پرتاب می شد. تا این که در حدود سال ۱۳۴۰ یکی از کارخانه های سنگ بری، یک دستگاه جرثقیل دروازه ای از خارجکشور وارد و نصب کرد.تا این تاریخ بسیاری از ماشین آلات سنگ بری هرچند به طورساده و ناقص در کشور ساخته می شد تااین که در سال ۱۳۴۰ هم زمان با نصب جرثقیل دروازه ای مذکور، اولین اره ۶۰ تیغه ای کوارتز خارجی که از پودر کوارتز استفاده می کرد، مورد بهره برداری قرار گرفت. در سال ۱۳۴۲ براساس طراحی جدید، برای اره ها پایه ی چدنی ساخته شد و سیستم وزنه ای به محور پیچی تبدیل شد، که هم اکنون نیز به صورت تکمیل شده از آن استفاده می شود.
تا سال ۱۳۴۵ تولید سنگ به همین منوال ادامه داشت. پس از آن اولین اره سنگ بری که با تیغه های الماسه کار می کرد از خارج خریداری و نصب شد و راه برای تولید انبوه سنگ باز شد. البته در کشور های خارجی، حدود ۱۵ سال پیش از این برش با تیغه های الماسه متداول شده بود. تا پایان سال ۱۳۴۳ در مجموع حدود ۱۰ واحد سنگ بری در کشور وجود داشت. از این تعداد یکی در مشهد، یکی در اصفهان و مابقی در تهران قرار داشتند.
در طی چند سال گذشته، تعداد واحد های سنگ بری در ایران از افزایش چشم گیری برخوردار بوده و شاید در کمتر صنعتی بتوان چنین رشدی را مشاهده کرد.

منابع:
۱-ک. علی پور، ۱۳۸۹، تاریخ زمین شناسی و معدن در ایران.
۲- م، عطایی. ۱۳۸۷٫ استخراج سنگ های ساختمانی. انتشارات دانشگاه صنعتی شاهرود.
http://www.isfahaniec.ir
روزنامه صمت، ۲۶ آبان ۱۳۹۳، شماره ۸۷، صفحه ۱۲٫